Ümumi təyin etmə:
Bu qrupdakı xəstəliklərin psikopatologiyasındakı əsas qurğu dissosiyasiyadır. Dissosiyasiya: şəxsiyyət, yaddaş, anlamaq və ətraf ilə əlaqədar duyğular kimi normalda bir bütün halında çalışan funksiyaların bütünlüyünün pozulmasıdır. Digər bir xüsusiyyəti də, davranışların fərdin normal davranış formasından ayrılaraq müstəqil bir şəkildə tək başına fəaliyyət göstərməsidir. Dissosiyasiya əksəriyyətlə zədəyə qarşı bir müdafiə etmə qurğusu olaraq ortaya çıxır. Zədə qarşında yaranan dissosiyasiya iki funksiyanı yerinə yetirir: zədədən qaçmağı təmin edir, eyni zamanda, həyatın geri qalan hissəsində zədənin yer etməsindəki zəruri işləyişi də gecikdirir.
Dissosiyasiyanın beş alt tipi vardır:
- Dissosiyatif amneziya
- Dissosiyatif şəxsiyyət pozuntusu
- Dissosiyatif füq
- Depresonalizasiya pozuntusu
- Başqa cür adlandırıla bilinməyən dissosiyatif pozuntu
Dissosiyatif amneziya
Əsas əlamət travmatik olan ya da sıx stressə səbəb olan əhəmiyyətli fərdi məlumatların, siravi bir unutqanlıqla və ya hec bir vəziyyətlə açıqlana bilinməyəcək bir şəkildə xatırlanmamasıdır. Bu əlamət xaricində xəstələr sağlam görünərlər və uyğun funksionallıq göstərirlər.
Ən sıx rast gəlinən dissosiyatif pozuqluqdur. Qadınlarda daha sıx görülür. Ümumiyyətlə stressli və travmatik hadisələrə yoldaşlıq edir. Dörd alt tipi vardır:
- Məhdud amneziya: Ən sıx rast gəlinən tipdir. Bir neçə saat,bir neçə gün kimi qısa-davamlı hadisələrlə məhdud bir yaddaş itkisi.
- Məhşur amneziya: Bütün həyat hadisələri ilə əlaqədar yaddaş itkisi.
- Seçici amneziya: Yalnız bəzi hadisələrin, və ya bəzi kəslərin xatırlanmadığı bir vəziyyətdir.
- Davamlı amneziya: Hadisənin yaşanmasının dərhal ardından unudular (anterograd amneziya). Bu səbəblə yeni xatirələr yaradıla bilməz. Bir başlanğıcı vardır.
Xəstənin öhdəsindən gələ bilmədiyi (cinsi və ya agressiv) bir impulsun xəyal edilməsi və ya gerçək bir şəkildə xaricə vurulması sürətləndirici bir faktor ola bilər. Xəstələr ümumiyyətlə yaddaşlarını itirdiklərinin fərqindədirlər. Bəzi xəstələr yaddaşının itməsi mövzusunda narahat olsalarda, bəziləri heç narahat olmaz və maraqsız görünürlər.
İstifadə edilən müdafiə etmə mexanizmləri basdırma və yadırğamadır. Basdırma ilə mənlik tərəfindən qəbul edilə bilməyən və ya mənliyi həddindən artıq dərəcədə narahat edən impulslar şüur tərəfindən blok edilir. Yadırğama ilə xarici həqiqətin bəzi istiqamətləri şüur tərəfindən görməməzlikdən gəlinir.
Əlamətlər ümumiyyətlə birdən birə sonlanır və az sayda təkrarlamalarla birlikdə yaxşılaşır.Baqşa əlamətlər varsa vəziyyət daha uzun müddət davam edə bilər.
Müalicədə iv verilən tiyopental və amobarbitulat kimi qısa təsirli barbitulat və benzodiazepinler xəstələrin unutduqları xatirələri xatırlamalarında köməkçi ola bilər. Hipnoz istifadə edilə bilər. İtirilmiş xatirələr bir dəfə geri gəlincə, psikoterapi xəstələrin şüurlu vəziyyətləriylə xatirələrini birləşdirmədə köməkçi ola bilər.

DİSSOSİYATİF FÜG
Başlıca əlamət, şəxsin keçmişini və əhəmiyyətli şəxsi məlumatlarını (məsələn; ad, ailə) unudub, evindən ya da öyrəşdiyi mühitdən ayrılmasıdır. Qismən ya da tamamilə yeni bir şəxsiyyətə bürünürlər.
Olduqca nadir görülən bir vəziyyətdir. Ən sıx döyüş əsnasında, təbii fəlakətlərdən sonra və ya sıx bir daxili qarşıdurmadan sonra (məsələn; evlilik xarici bir əlaqə) ortaya çıxa bilər. Spirt və ya maddə istifadəsi, epilepsiya, travma əhvalatı, depressiya, bəzi şəxsiyyət pozuntuları uyğunlaşdırıcı faktorlardır.
Kliniki olaraq amnestik vəziyyətlərinin fərqində deyildirlər. Əvvəlki şəxsiyyətlərinə qayıtdıqlarında, başlanğıcındakı zamanı xatırlaya bilərlər, lakin füg əsnasında etdiklərini xatırlamazlar. Əksəriyyəti saatlar və ya günlər boyunca davam edər. Nadir vəziyyətlərdə aylar boyu davam edə bilər, tam bir yeni şəxsiyyət inkişaf etdirmiş və kompleks əlaqələrə girmiş ola bilərlər. Yaxşılaşma ümumiyyətlə özbaşına, sürətli və tamdır. Təkrarlamalar nadirdir.

DİSSOSİYATİF ŞƏXSİYYƏT POZUNTUSU
İki və ya daha çox bir-birindən ayrı şəxsiyyət və şəxsiyyətin eyni adamda olması və bu fərqli şəxsiyyətlərin bir-birindən fərqli davranış, əlaqə yaratma forması və tutumlar içinə girməsi ilə xarakterikdir. Bu şəxsiyyətlərdən ya da şəxsiyyət vəziyyətlərindən ən az ikisi şəxsin davranışlarını zaman zaman bəlli edir . Şəxsiyyət sayı ümumiyyətlə 5-10 arasındadır. Bir şəxsiyyətdən digərinə keçiş ani və dramatiktir. Xəstə ümumiyyətlə digər şəxsiyyətə və onun basqınlığı əsnasında yaşadığı hadisələrə amnestiktir.
Xəstələrin 90-100% qadındır. Yeniyetməlik və gənclik dövrlərində başlıyır. Psixiatriyaya bağlı simptomlar sıxdır. Hər üç nəfərdən ikisi intihar cəhdində olur. Psixoloji zədənin yaranmasında uşaqlıq çağında fiziki və ya cinsi istismar əsas rol oynayır. Bu pozuntu inkişaf etdirməyə meyl həm psixoloji həm də bioloji ola bilər.
Ayırıca əlamətlərə şəxsiyyət pozuntusu, sürətli dövrlü bipolar pozuntu, şizofreniya ağla gəlməlidir. Praqnoz baxımından dissosiyatif pozuntular ən pisidir, əksəriyyətlə xroniki seyr edər və yaxşılaşma tam olmur.
Müalicə məqsədli psikoterapiyada əvvəlcə fərqli şəxsiyyətləri ayrı-ayrı tanımağa çalışmaq, eqo güclərini qiymətləndirmək, zədənin üzərində dayanmaq və ən son mərhələdə şəxsiyyətlərin birləşdirilməsini təmin etmək lazımdır. Bəzi faktlarlar hipnozdan faydalanmaq mümkündür. Ümumiyyətlə xəstəxanaya yatırdılmaları lazım deyil. Ancaq intihar düşüncələri və hərəkətləri, özünü yaralama, anksiyete, depressiya və təcavüzkarlıq ehtimalı varsa yatırdılmaları lazımdır.
DEPERSONALİZASİYA POZUNTUSU
Şəxsin öz həqiqət duyğusundan ya da bədənindən ayrıldığı hissinin olduğu, ya da sanki bunları çöldən bir müşahidəçi kimi izlədiyi hissinin yaşadığı, davamlı və ya təkrarlayan həyatların olduğu bir pozuntudur. Bu həyatı əsnasında adamın gerçəyi qiymətləndirməsi pozulmaz.
Ümumi cəmiyyətin təxminən 70 faizində depersonalizasiya təcrid bir fenomen olaraq görülə bilər. Bu diaqnozu qoymaq üçün əlamətlərin təkrarlanmasısı və kliniki baxımdan diqqətə çarpan bir stressə ya da içtimai, peşə funksionallığında azalmaya səbəb olması lazımdır. Anksiyete pozuqluqları (məsələn; çaxnaşma hücum əsnasında), depressiya və şizofreniyada depersonalizasiya bir əlamət olaraq görülə bilər.
Ayırıcı diaqnozda epilepsiya və beyin şişi mütləq xariclənməlidir. Çoxunda əlamət sıxlığı hər hansı bir əhəmiyyətli dalğalanma olmadan, sabit bir vəziyyətdə olur. Müalicə ilə əlaqədar məlumatlar qeyri-kafidir.