Davranış pozuntuları uşağın müxtəlif ruhi və fiziki səbəblərə bağlı, daxili qarşıdurmalarını davranışlarına köçürməsi nəticəsində ortaya çıxır. Tündxasiyyətlik, əsəbilik, təcavüzkarlıq, inadçılıq, yalan, oğurluq, küfr kimi davranışlar davranış pozuntularına gətirir.
Bir uşağın davranışının pozuntu sayıla bilməsi üçün bəzi meyarlar lazımdır. Bu meyarlar:
1-yaşa uyğunluq: Hər inkişaf dövrünün özünə xas davranışları vardır. Bu səbəblə uşağın içində olduğu inkişaf dövrünün xüsusiyyətlərini yaxşı bilmək lazımdır. Məsələn; 2 yaşlı uşaq negativist,hərəkətlidir və istənilən şeyi etməz. Freydin anal, Eriksonun avtonomluğa qarşı şübhə və utanc dövrünə rast gələn bu yaşlarda uşaq, avtonom bir fərd olduğunu öyrənir. Özü istəməyincə altının dəyişdirilməsini istəməz, öpülməyi rədd edər.
3-5 yaşlı uşaq diqqət çəkmək istəyir. Xəyal dünyası çox geniş olduğu üçün inanılmaz əhvalatlar izah edə bilər. Hələ yalanla doğrunu ayırd edə bilməzlər. Bu səbəblə bu yaşlardakı uşaqların izah etdikləri yalan olaraq qəbul edilməzkən, 11-14 yaşlarındakı uşaqlarda görülən yalan normaldan kənar bir davranış olaraq qəbul edilir.
2-Sıxlıq:Bir davranışın pozuntu olaraq qəbul edilməsindəki 2-ci ölçüt sıxlıqdır. Məsələn ; 5 yalış uşaqda hirs və xasiyyətsizlik təbii ikən, bu davranış başqasına fiziki zərər vermə şəklinə çevrilsə, davranış pozuntusu kateqoriyasına girir.
3-Davamlılıq:Uşağın müəyyən bir davranış növünü israrlı bir şəkildə və uzun zaman davam etdirməsidir.
4-Cinsi rol gözləmələri: Oğlanların qızlara nisbətən daha təcavüzkar olmaları gözlənilərkən, davranışları ilə oğlanlara bənzər təcavüzkar davranan qızların davranışları normaldan kənar davranış kateqoriyasına girir.
ÜMUMİYYƏTLƏ DAVRANIŞ POZUNTULARININ SƏBƏBLƏRİ
-Diqqət çəkmək: Uşağa lazımi sevgi və maraq göstərilmədiyində ya da kifayət qədər zaman ayrılmadığında diqqət çəkmək üçün davranış pozuntularına yönəlir.
-Valideynlərə qarşı güc qazanma istəyi:
-Intiqam almaq istəyi: Xüsusilə döyülən, sevgi görməyən uşaq ana-atasından intiqam almaq istəyir. Həddindən artıq avtoritar və təzyiqçi mövqe, qatı intizam ana-ataya qarşı hirs və nifrət duyğularının inkişafına və buna parelel olaraq baş qaldırıcı bir fərdin meydana gəlməsinə səbəb olar.
-Çatışmazlıq: Uşağın özünə inamsız olması davranış pozuntularına səbəb olur. Ana-atanın həddindən artıq qoruyucu, xoşgörüşlü mövqeyi, lazım olduğundan çox diqqət göstərilməsi həddindən çox nəzarət mənasını verir. Nəticədə uşaq digərlərindən həddindən artıq asılı, özünə etibarı olmayan, duyğusal olaraq tez qırılan bir adam olar.

DAVRANIŞ POZUNTUSU OLAN UŞAQLARLA MÜSBƏT ƏLAQƏ NECƏ QURULUR?
1-Qarşılıqlı hörmət: Danlamaq, qışqırmaq, vurmaq, susdurmaq, əsassız davranmaq uşağa hörmətsizliyin göstəricisidir. Hər bir ana-ata uşaqlarına hörmət göstərməyi öyrənməlidir. Hər uşaq ayrı bir fərd olaraq ələ alınııb, fikirləri soruşulmalı və fikirlərinə hörmət göstərilməlidir.
2-Uşağa zaman ayırmaq: Uşaqla maraqlanmaq, zaman ayırmaq lazımdır. Birlikdə keçiriləcək zaman hal deyil, xüsusiyyət olaraq əhəmiyyətlidir. Birlikdə uşağın xoşlanacağı fəaliyyətlər edilə bilər.
3-Cəsarətləndirmə: Uşağın özünə güvənməsini istəyirsə əvvəl ana-ata uşağa güvənməlidir. Uşağın səyini tərifləməli və ürəkləndirməlidir. Cəsarətləndirmə uşağın özünü dəyərli qəbul edə bilməsi üçün çox əhəmiyyətlidir. Cəsarətləndirmə uşağı olduğu kimi qəbul edib, özü olduğu üçün dəyər vermədir.
4-Sevgini izah etmək: Uşağın özünü etibarlı hiss edə bilməsi üçün, heç olmasa sevildiyini bilməsi və sevməsi lazımdır.
TƏCAVÜZKARLIQ
Təcavüzkarlıq kiçik uşaqlarda normal bir reaksiya formasıdır.Təhlükəsizlik, xoşbəxtlik ya da başqa bir ehtiyacın şəkil dəyişdirərək başqa bir formada ortaya çıxmasıdır.
Davamlı və həddindən artıq şəkildə təcavüzkar olan uşaq əsəbi, hərəkətə hazır və həddindən artıq dolanışıqsızdır. Əlaqələri gərgindir. Dərhal parlayır və döyüşə hazırdır. Dayanmadan qaydaları tapdalayır və cəza görür. Bu uşaqlar cəzadan təsirlənməz ya da qısa müddətə təsirlənmiş kimi görünürlər. Adi anlaşılmazlıqları belə bilək gücüylə həll etməyə çalışırlar. Reaksiyaları meyarsız və nisbətsizdir. Hirsini boğa bilməz və həmişə özünü haqlı çıxarmağa çalışır. Bu uşaqlar evdə məktəbdə davamlı problem yaradırlar və yeniyetmələrlə davamlı qarşıdurma içindədirlər. Ümumiyyətlə oğlanlar daha təcavüzkardırlar.
TƏCAVÜZKARLIĞIN SƏBƏBLƏRİ
1-Təcavüzkar davranışların valideynlər tərəfindən mükafatlandırılması. Ənənəvi mədəniyyətin oğlanın təcavüzkarlığını təsdiqləməsi (Məsələn: parkda iki uşaq bir-birini döyür. Biri daha çox döyülürsə, ananın uşağının özünü müdafiə edə bilmədiyi düşüncəsiylə kədərlənməsi).
2-Uşağın yetkinlərdən qatı cəza, anlayışsızlıq və yetərsiz sevgi görməsi
3-Atanın uzun müddətli yoxluğunda, ananın davamlı uşağın ətrafında olmasıyla ortaya çıxan feministik mühit
4-TV. Kütləvi informasiya vasitələrim vasitələrinin mənfi təsiri (Qurdlar Vadisi nümunəsi verək.)
5-Ana-ata mövqeyinin mənfiliyi, uşaqla aralarındakı ünsiyyətin yaxşı olmaması
6-Uşağın ana-atası tərəfindən döyülməsi
7-Beyin pərdəsi iltihabı, beyin zədələnməsi kimi fizioloji problemlər
TƏCAVÜZKAR DAVRANIŞLARIN NECƏ QARŞISINI ALA BİLƏRİK?
1-Her şeydən əvvəl ana-ata uşağa təcavüzkarlıq modeli olmamalıdır. (Evde döyülən bir uşaq varsa bacı-qardaşını döyür. Qardaşı yoxdursa məktəbdə ən kiçik bir problemdə yoldaşını vurur. Ya da heyvanlara əziyyət edir. )Çünkü dayaq hər kəs üçün mənfi duyğular yaradır.
2-Həddən çox təcavüzkar davranışlara dözümlülük göstərilməməlidir. Uşağın istəkləri bu tip davranışlar edincə yerinə yetirilirsə, uşaq istəklərini yerinə yetirməkdə vasitə olaraq görməyə başlayır. Bu yolla istəkləri yerinə yetirilməməlidir. Təcavüzkar davranışlar mükafatlandırılmamalı və onun bu davranışının istənməyən bir davranış olduğu dərhal göstərilməlidir.
3-Təcavüzkar davranışlar qətiliklə dayaqla cəzalandırılmamalıdır. Ana-atanın marağı, sevgisi azaldığında və fiziki cəzalar uzun müddət davam etdiyində, uşaqda təcavüzkar, üsyankar, məsuliyyətsiz davranışlar inkişaf edir. Təcavüzkar davranışlar ortaya çıxdığında, yetkinlər sakit davranmalı, anormal duyğusal reaksiyalar yerinə "mən" dilini istifadə etməlidir. (Belə davrandığın üçün kədərləndim). Dayaq təcavüzkar davranışın dərhal bitimində tətbiq olunduğu zaman, onun dərhal kəsilməsini təmin edə bilər ancaq, uşaqda düşməncə duyğular inkişaf etdirər.
4-Uşaq gərgin və əsəbiykən onunla mübahisə etməməli, sakitləşməsini gözləməli və daha sonra davranışı ilə əlaqədar danışılmalıdır.
5-Uşağa sosial yetkinliyinə uyğun müxtəlif məsuliyyətlər verilməli, bacara biləcəyi qədəriylə bir çox şeyləri başlayıb, bitirməsi təmin edilməlidir. Uşaq bacarma duyğusunu yaşamalıdır.
6-Uşağa bu davranışın dezavantajları göstərilməlidir. Təcavüzkar davranışları ilə istəklərini əldə edə bilməyəcəyini, istədiyi şeyləri itirdiyini görməli və yaşamalıdır.
7-Müsbət davranışı gücləndirmə: Ana-ata və digər yetkinlər uşağın müsbət davranışını görüb, mənfi davranışı görməzlikdən gəlməlidir. Uşaq bu davranışı etmədiyində şifahi olaraq mükafatlandırılmalıdır. Məsələn: 10dəq. dalaşmadan və qışqırmadan oynadığında bu, şifahi olaraq mükafatlandırılır.
8-Uşağın çöldə oynamasına icazə vermə, bu uşağın gərginliyini azaldır və enerjisini boşaltma imkanı təmin edər.
9-Təcavüzkar davranış digər uşaqların təhlükəsizliyini ciddi bir şəkildə təhdid etmədikcə bu davranışın üstündə dayanmamaq lazımdır.
10-Öz-özünə danışma: Uşaq olduqca impulsiv davranırsa və onun bu istiqamətini nəzarət etmədə çətinlik yaşanırsa; uşağa, başqalarını vuracağı zaman, öz özünə maneə törədici cümlələr söyləməsi öyrədilə bilər. Məsələn:10na qədər say və onu vurma.
11-Uşaq təcavüzkar modellərlə qarşı-qarşıya gətirilməməlidir. TV dəkı şiddət ehtiva edən proqramları seyr etməsinə maneə törədilməlidir. Əgər qətiliklə maneə oluna bilmirsə, ana-ata uşaqla birlikdə seyr edərək şiddətin nəticələrini müzakirə edə bilərlər. Həmçinin bu şiddət filmlərinin gerçək həyatın modeli deyil, qurma olduğu uşağa izah edilə bilər.
12-Əsəbilikdən xilas olmaq üçün alternativlər tapıla bilər. Yumruqlanıla bilən gil, çaxıla bilən mismarlar, şəkil çəkmə, boyama uşağın həsəbilik duyğularını idarə altına almağı təmin edə bilər. Həmçinin futbol, basketbol kimi idmanlar da çıxış yollarıdır.
13-Hər yaş və dövrdə uşağın təməl ehtiyacları zamanında yerinə yetirilməlidir.
14-Bu uşaqların xüsusilə ata ilə daha çox birlikdə olması təmin edilməlidir.
15-Ana-atalar bu uşaqlarla ünsiyyət qurarkən "mən" dilini istifadə etməlidir. Məsələn: Belə dava edən zaman narahat oluram, kədərlənirəm kimi.