Parkinson xəstəliyi
Parkinson xəstəliyi(PH)Alzheimer xəstəliyindən sonra en cox rast gəlinən degenerativ xəstəlikdir.PH in xarakterin cəhəti Dopaminergik neyronların itkisi və huceyrə stoplazmasında Lewy cismlərinin(içində protein agregatlarıdır) tapılmasıdır. Genetik olgu PH olgularının cəmi 5 faizini təşkil edir.Genetik keçən Parkinson Xəstəliyi (GKPH)autosom dominant və autosom resesiv olmaqla iki qrupa bölünür.GKPH a səbəb olan 11 lokus məlumdur,bunların 6da gen bəllidir:ikisindəsinuklein,parkin,UCH-L1,DJ-1 və PİNK-1dir.GKPH ilə sporadik PH arasinda pataloji baximdan hec bir ferqi yoxdu.Sporadik PH olan xəstələrin beyin toxumasındaki neyron ölümü apaptoz mexanizması ilədir.
PHın rast gelme tezliyi 65 yaşdan sonra artır lakin 35 ilə 50 arasında rast gəlinə bilər. Yaş artdıqca tezlik artır bu da PH ın yaşla əlaqəsini təsdiq edir. 35-50 yaşlarda GKPH rast gəlinir.Daha cox kişilərdə.85% sporadik,10-15% ailəvi,5% Genetikdir.
Umumiyyətlə ailəvi və sporadik olaraq 2 qrupa ayrılır. Ancaq Ailəvi PH hallarının hər zaman genetik etiologiya ilə uyğun gəlmədiyi və ailə üzvlərinin uzun müddət eyni ətraf faktorlara məruz qalmalarının xəstəliyi əmələ gətirdiyi məlumdur.Beləki ətraf faktorların təsirindən oldugu üçün "idiopatik PH-İPH" ailəvi İPH və sporadik İPH olaraq bölürlər. Sporadik İPH da etioloji faktorlar isə viral infeksiyalar influenza A,von economo ensefaliti) təkrarlana kəllə travmaları və ya bəzi toksinlər (rotenon(bitki kokundən alınan böcəklərin məhvində istfadə olunur),MPTP(narkotik tipli maddə
Ən cox bilinən əlaməti hərəkət pozulmasıdır.Üç əsas əlamətdə istirahət tremoru, əzələlərdə gərginlik(rigidlik) və bradikineziya Ph diaqnozu rahatlıqla qoymaq olar.Duruşun pozulmasida, tarazlığın itməsi olur. PH xəstələrinin 85%də tremor rast gəlinir. Tremor olmadığı zaman diaqnoz qoymaq çətinləşir. Maska üz, önə əyik duruş, göz qırpmanın azalması,qolların sallanmasının cətinləşməsi(gərgin olur) başlanğıc dönəmin tablosunu tamamlayır. Başlanğıc gücsüzlük və yorğunluq, inkordinasiya, ağrı və narahatlıq hissi də ola bilər. Ayaqları sürüyərək və qısa addımlarla xarakterik yeriş və bütün bədəni ilə birlikdə dönmə PHın vacib əlamətlərindəndir.Başın bükülməsi gövdənin əyilməsi və yuxarıdaki əlamətlət motor əlamətləridir.
Ayaqqabısını , köynəklərini bağlaya bilmədiyi halda olan parkinson xəstələri beyin batareyası əməliyyatıyla köhnə sağlam günlərinə yenidən qovuşur. Beyin Cərrahiyyəsi Mütəxəssisi Dr. Əli Zireh, başqalarına asılı bir həyat sürən Parkinsonlular üçün beyin batareyanının 'həyata bağlanmaq' mənasını verdiyini söyləyir:
"Parkinsonlu xəstələr, beyin batareyası taxdıqdan sonra xəstəliyin başladığı ilk illərindəki hallarına dönürlər və normal həyatlarına qaldıqları yerdən davam edirlər. Başqa sözlə, beyin batareyası zamanı geri alır. Əməliyyata girmədən əvvəl qaşıq belə tuta bilməyən xəstə, əməliyyatdan sonra azadlığına qovuşmuş olur. "
Yaşlılıq xəstəliyi olaraq təyin olunan və xalq arasında 'titrəmə' olaraq bilinən Parkinson, dərman müalicəsi və beyin batareyası variantlarıyla həllsiz bir xəstəlik olmaqdan çıxdı. Xroniki nevraloji bir xəstəlik olan parkinsona hər 300 adamdan birində rast gəlindiyini ifadə edən Medical Park Bahçelievler Xəstəxanası Beyin Cərrahiyyəsi Mütəxəssisi Dr. Əli Zireh; yaşlıların qorxulu yuxusu Parkinson haqqında məlumatlar verdi:
Parkinson nədir?
Parkinson; beyində 'dopamin' adını verdiyimiz maddənin əskikliyi ilə ortaya çıxan, xroniki nevroloji bir xəstəlikdir.Yaşın irəliləməsiylə beyində dopamin ifraz hüceyrələrin azalması və ya ziyana uğramasıyla ortaya çıxan xəstəlik, hərəkət pozuqluqlarına və istək xarici hərəkətlərə gətirib çıxarır. Xəstəlik; əllərdə və ayaqlarda titrəmə, hərəkətlərdə yavaşlama, əzələlərdə sərtlik və getmə çətinliyi ilə qarşımıza çıxır.
Parkinson diaqnozu necə qoyulur?
Parkinson xəstəliyinin diaqnozu klinik tapıntılarla qoyulmaqdadır. Xüsusilə yaşı irəli xəstələrdə; bədənin bir tərəfində daha ön planda olmaq üzrə əllərdə 'pul sayar' tərzdə titrəmə, hərəkətlərdə yavaşlama, qolların bədən çərşənbə axşamında iştirak etməməsi və bədənə yapışıq olaraq gedilməsi, baxışlardan donma və üz mimikalarını azalma ilə birlikdə 'maska üz' deyə ifadə edilə bilən üz halı, kiçik addımlarla və önə əyilərək getmə bu xəstəliyin başlanğıc mərhələsində oluna biləcəyini düşündürmeli və xəstələr bir nevrologiya mütəxəssisinə müraciət etməlidirlər.
100 MİN PARKİNSONLU VAR
Kimlerde daha sıx görülər?
Parkinson; bir irəli yaş xəstəliyidir. Parkinson xəstəliyi görülmə sıxlığı və tapıntıları, yaşa bağlı olaraq nisbi olaraq irəliləyir. 60 yaşlarda, 50 yaşlara nisbətən on qat daha sıx görülür, 70'də də öz içində daha tez.Xəstəliyin ortaya çıxış yaşına da yönümlü olaraq; tapıntılar nə qədər gənc yaşda ortaya çıxarsa, dopaminin istehsalı da illər içərisində gedərək daha çox azalır və xəstəliyin seyri, yaşı nisbi olaraq gənc xəstələrdə bir az daha sürətli gedə bilir.
Parkinson xəstələrinin yaşadığı ictimai problemlər nələrdir?
Hərəkətləri yavaşladan Parkinson xəstəliyi, kəslərin əvvəl işlərini, sonrasında da gündəlik fəaliyyətlərini tək başlarına sağlam bir şəkildə icra etmələrini maneə olur. Bu səbəblə xəstələr; xəstəliyin ilk və orta mərhələlərində iş həyatlarından və ictimai həyatlarından qopur, irəli mərhələlərdə isə həyatlarını başqalarından kömək alaraq davam etdirmək məcburiyyətində qalırlar. Bu problemlər, onsuz da hərəkət yavaşlamasından və titrəməyə döyüşən xəstələrin, mənəvi olaraq da mənfi təsirlənmələrinə və çoxunun özünə qapanması qaçınılmazdır və ya depressiyaya girmələrinə səbəb ola bilir.
Müalicədə birinci variant dərmandirmı?
Parkinsonda xəstələrin yüzdə 80-85i başlanğıcda müalicəyə yaxşı cavab vermişlər isə dərman müalicəsiylə uzun müddət həyatını problemsiz sürdürə bilirlər. Ancaq aradan illər keçdikcə, bir tərəfdən xəstəliyin irəliləməsi, bir tərəfdən də dərmana dözümlülük inkişafı səbəbiylə, köhnə doza və sıxlıqda dərmanlar yetməməyə başlayır. Bu müddət, xəstədən xəstəyə dəyişir. Ümumiyyətlə xəstəliyin ilk 4-5 ili dərman müalicəsiylə yaxşı gedir. Hətta bir 'bal ayı dövrü' deyilən müddətdə ortalama 2-3 il hər şey güllük gülistanlık gedə bilir. Amma təbii ki başlanğıcda dərmana cavab yaxşı isə! ..
Nə vaxt əməliyyat lazımdır?
Medikal müalicədə daha çox doza və daha sıx dərmana baxmayaraq; xəstə açılıb rahatlamazsa, dərman müalicəsinin təmin etdiyi yaxşılıq saatları gedərək azalıb, xəstələr günün əhəmiyyətli bir qisimini həbs olaraq keçirsələr ya dərmanların yerində dayana bilməmək, çırpınmasın və rəqs edər kimi istək xarici hərəkətlərə gətirib çıxaran yan təsirləri artarsa, dərman istifadəsinə bağlı psixoloji problemlər və onlara bağlı əlavə problemlər çıxarsa, bir başqa deyişlə artıq dərman müalicəsi bir yerdə tıxanırsa, o zaman əməliyyat etməyi düşünürük. Kobudca yüzdə 10-15 xəstə uzun dövrdə cərrahıya namizəd hala gəlir. Bunlara əlavə olaraq, xüsusilə titrəməyi ön planda olduğu xəstələrin bir qisimi, daha başdan dərman müalicəsinə kafi cavab verə bilmirlər. Bu kimi başda dərman müalicəsindən fayda görə bilməyən xəstələr də cərrahı müalicəyə uyğun namizəd olsalar daha erkən dövrdə əməliyyat edilə bilirlər.
Əməliyyat variantları nələrdir və bu 'müvəffəqiyyətin sirri' harada gizlidi?
Əməliyyat tələb edən Parkinson hadisələrində iki cür müdaxilə imkanı var. Xəstəliyin tapıntıları tək tərəfli ön planda isə; tək tərəfli lezyon yəni bir növ lazerə bənzəyən bir üsulla 'yandırma texnikası' tətbiq edirik. Amma xəstəlik tapıntıları iki tərəfli isə, xəstələr artıq oturduğu yerdən qalxa bilmirsə və ya ümumi mənada iki tərəfin birdən yaxşılaşdırılmasına ehtiyac varsa, o zaman iki tərəfə də müdaxilə edir və ümumiyyətlə "beyin batareyası 'taxırıq. Nəticələrin son dərəcə üz güldürücü və risklərin bu qədər az olmasını təmin edən, bir başqa deyişlə 'doğru yerə doğru müdaxilə edilməsini təmin edən' və cərrahı müdaxilə texnikaları içində ən etibarlı və müvəffəqiyyətli üsul isə 'Mikroelektrot Qeyd etmə və stimülasyon Texnikasıdır.
Əməliyyat necə həyata keçirilir?
Beyindəki tək bir hüceyrənin elektrik fəaliyyətini dinleyəbildiyimiz 'Mikroelektrod Qeyd etmə və stimülasyon texnikası' deyilən bu üsulda məqsədimiz; xəstəlikdən məsul hüceyrələri və ətrafındakı anatomik meydana gəlmələrin yerini tapmaq. Bunun üçün də əməliyyatı, xəstəni oyanıq tutaraq, danışa danışa edirik. Çünki bu sayədə xəstənin reaksiyalarını ölçərək problemli bölgəyə çatmamız daha asan olur. Əməliyyatın ilk 5-6 saatlıq hissəsində xəstə oyanıq olur və qarşılıqlı yardımlaşırıq. Bu texnologiya yəni 'Mikroelektrod Qeyd etmə və stimülasyon texnikası' bizi məqsədimizə çatdırır. Bu əməliyyat sayəsində beyində 80 mikrondan daha az səhv payıyla, xəstəlikdən məsul hüceyrələri və ətrafındakı anatomik meydana gəlmələrin yerini tapırıq. Sonra da lazerə bənzəyən bir yandırma üsulu tətbiq edirik ya da beyin batareyası taxırıq.
Beyin batareyası üsulu necə tətbiq olunur?
Beyin batareyası taxdığımızda, iki tərəfli əməliyyatlarda, beynin içində təsbit edilən o bölgələrə iki dənə elektrod yerləşdiririk. Sinədə dəri altına ürək batareyası kimi bir batareya yerləşdirilir və dəri altından keçirilən uzatma əlaqələri ilə elektrodlar batareyaya bağlanır. Sistem tamamilə bağlı və çöldən görünmür. Yalnız sinədə dəri altında bir qabarıqlıq görülür və hiss edilə bilinir. Daha sonra kompüter vasitəsilə xəstəyə yaxşı gələcək tezlikləri və xəbərdarlıq parametrlərini nizamlayırıq. Əməliyyat sonrasında, 2-3 həftəlik dövrdə, xəstələr tez-tez gəlib gedirlər. Biz xəstəyə uyğun optimal parametrləri etdikdən sonra normal həyatlarına dönürlər.
Beyin batareyası, xəstələrin həyatında necə bir dəyişmə təmin edir?
Əməliyyat sonrasında xəstələr, təəccüblü şəkildə yaxşılaşır və normal həyatlarına dönə bilir. Beyin batareyasıyla xəstələrimizin yenidən həyata bağlayabilirik. Dərman müalicəsinə kafi cavab verməyən, şiddətli titrəmə keşikləri alan və ya şiddətli dərman yan təsirləri səbəbi ilə dərmandan köhnəsi kimi fayda görə bilməyən Parkinson xəstələrində beyin batareyası, müvəffəqiyyətli nəticələr verir. Ancaq əməliyyata uyğun olan və əməliyyatdan fayda görəcək doğru xəstə seçimi çox əhəmiyyətli. Beləliklə çəngəlini belə tuta bilməyən, iynəyə ipi keçirə bilməyən, yazı yaza bilməyən xəstələr əməliyyat sonrasında lazımlı batareya nizamlamaları edilməsi sonra köhnə sağlam günlərinə dönə bilirlər.Parkinsonlu xəstələr, beyin batareyası taxdıqdan sonra xəstəliyin başladığı ilk illərindəki hallarına dönürlər və normal həyatlarına qaldıqları yerdən davam edirlər.
//Psixoloq: Gülarə Mahmudova