Alzheimer xəstəliyi
Xəstəliyin meydana gəlmə səbəbləri:
1 - Gündəlik həyat fəaliyyətinə təsir edən yaddaş itkisi;
Adlar, telefon nömrələri ya da görüşləri hərdən-bir unudub sonra təkrar xatırlamaq normal bir vəziyyətdir.Alzheimer Xəstəliyi ya da digər demans tiplərindən biri olan xəstələr, yaxın keçmişdəki hadisələri, insan adlarını və telefon nömrələrini daha tez unudarlar və daha sonra da xatırlaya bilməzlər.
2 - Gündəlik həyat fəaliyyətini etməkdə çətinlik
Təlaşlı insanlar bəzən yeməyi sobada unuda bilər və yemək yandıqdan sonra xatırlayar. Alzheimer Xəstəliyi olanlar isə,yeməyi sobada unutmaqla qalmaz, hazırladıqlarını da xatırlamaya bilərlər.
3 - Söz tapmada çətinlik
Hamımız bəzən doğru sözü tapmaqda çətinlik çəkə bilərik.Alzheimer Xəstəliyi olanlar isə çox sadə sözləri unuda bilərlər ya da yerinə uyğun olmayan sözlər istifadə edə bilərlər.
4 - Zaman və məkan qarışıqlığı:
Hansı gündə olduğunuzu ya da hara gedəcəyinizə bir an üçün unutmaq normaldır.Alzheimer Xəstəliyi olanlar isə, hər gün keçdikləri küçələrdə itə bilər. Harada olduqlarını, oraya necə gəldiklərini ya da evləri nə necə gedəcəklərini bilməyə bilərlər.
5 - Mühakimə və qərara çatmada çətinlik:
Bəzən başqa bir işə dalıb müvəqqəti olaraq əsl etdiyimiz işi unuda bilərik.Alzheimer Xəstəliyi olanlar isə, əsl etdikləri işi tamamilə unuda bilərlər.Uygun şəkildə geyinə bilməyə bilərlər, bir neçə köynək ya da paltonu üst-üstə geyə bilərlər.
6 - Praktik düşünmə bacarığında çətinlik:
Praktik üsullarla, gündəlik bəzi kompleks problemlərimizin öhdəsindən gələ bilərik. Alzheimer Xəstəliyi olanlar isə, praktik həll çıxarmağa çətinlik çəkərlər.
7 - Sıx istifadə edilən əşyaların yerlərini dəyişdirmə:
Hamımız bəzən pulqabı ya da açarlarımızı qeyri-adi yerlərə qoyar, sonra da bir müddət axtarırıq. Alzheimer Xəstəliyi olanlar isə, əşyalarını olmadıq yerlərə qoya bilər: gözlüyünü soyuducuya ya da qol saatını şəkər qabına qoymaq kimi.
8 - Ruh halı ya da davranışlarında dəyişmə:
Hamımız zaman zaman kədərli ya da narahat bir ruh halı içində olabilərik.Alzheimer Xəstəliyi olanlar isə, hər hansı bir səbəb olmadan birdən ağlaya ya da çox əsəbi hala gələ bilər.
9 - Şəxsiyyət dəyişmələri
İnsanların şəxsiyyətləri yaşla birlikdə bir miqdar dəyişmə göstərə bilər.Alzheimer Xəstəliyi olanlar isə, ani və diqqətə çarpan dəyişikliklər göstərə bilər.Şüphəci, təlaşlı ya da qorxu içində bir şəxsiyyət sərgiləyə bilər.
10 - Məsuliyyətdən qaçma:
Zaman zaman ev işlərindən, iş və ictimai məsuliyyətlərdən bezib, yorula biliərik.Bununla birlikdə, bu məsuliyyətlərlə mübarizə gücümüzü təkrar qazanarıq.Alzheimer Xəstəliyi olanlar isə, iş və sosial sahələrdə çox passiv hala gələ bilər və bu qalıcı bir hala çevrilə bilər.
Xəstəliyin əlamətləri və tapıntıları əvvəllər yüngüldür və ümumiyyətlə normal yaşlanmaqla əlaqədar olduğu da qeyd olunur. Yüngül unutqanlıq ümumiyyətlə ilk əlamətidir. Xəstə gedərək daha da unutqanlaşır və tanış obyektlərin adlarını xatırlamaqda çətinlik çəkə bilər. Xəstə ümumiyyətlə getdikcə artan problemlərin fərqində deyil, hətta bunu inkar edə bilər. Zamanla yaddaş itkisi ilə birlikdə duyğu vəziyyətində və davranışlarında dəyişikliklər olmağa başlayır. Mühakimə etmə, konsentrasiya, danışma və fiziki koordinasiya da təsirlənər. Və xəstə ən sadə işləri belə edə bilməz vəziyyətə gəlir. Şəxsiyyət və davranışlarda dəyişiklik ola bilər. Asan əsəbiləşmə, depressiya, həddindən artıq şübhələnmə və səhv inanclar görülə bilər. Bəzən də, həddindən artıq sakit ya da təcavüzkar ola bilərlər. Xəstələrin bir qismində hərəkətlərdə pozulma olar. Hətta irəli dövrlərdə epilepsiya böhranına bənzər keşiklər də görülə bilər.
Alzheimer yavaş başlayar.Yaxın zamanda reallaşmış hadisələri, fəaliyyəti, tanışlarım və ya obyektlərin adlarını xatırlamaqda çətinlik çəkmək kimi.Bu insanlar, sadə riyaziyyat problemlərini həll etməkdə çətinlik çəkməyə başlaya bilərlər. Bu cür çətinliklər, cansıxıcıdır, lakin ümumiyyətlə həyəcan sayılabilmək üçün kafi deyil. Xəstəliyin irəliləməsiylə birlikdə, fəsadları daha asan fərq edilər hala gəlir və insanların Alzheimer olma ehtimalını ya da ailələrinin tibbi yardım almaları mövzusunu ciddiliyə qovuşdurar.Alzheimerli insan, saçlarını daramaq ya da dişlərini fırçalamaq kimi sadə vəzifələrini unudar. Uzun müddət sağlam düşünə bilmədikləri üçün danışma,anlama, oxuma və yazma kimi mövzularda problemlər yaşamağa və daha sonraları narahat, kədərli və ya əsəbi olmağa hətta evdən uzaqlaşıb, harada olduğunu bilmədən gəzməyə başlayırlar.Xəstəlik daim iləriləyicidir.Lakin ifadə tipi, sıralanması və ağırlığı xəstələr arasında fərqliliklər göstərər.
Xəstəliyin Səbəbi
Qəti səbəbi bilinmir.Lakin irsi olduğu, yavaş virus infeksiyası, toksin və ya zədə nəticəsində ola biləcəyi istiqamətində işlər vardır.40-50 yaşlarında başlayır, cəmiyyətin yaşlanma nisbətinin artması ilə görülmə sıxlığı artır. Alzheimerin ana risk faktorları, yaş ünsürü və ailəvi keçmişdir. Mümkün ola biləcək digər risk faktorları də ciddi bir baş yarası və aşağı səviyyədə bir təhsili ehtiva edər. Elm adamları xəstəliyə səbəb ola biləcək digər faktorları da görə bilmək üçün çalışır. Xəstəliyə səbəb ola biləcək bilinən faktorlar aşağıdakıları ehtiva edir: Elm adamları Alzheimerin səbəblərinin yarısından çoxuna genetik faktorların gətirib çıxardığına inanırlar. Elm adamları Alzheimerli insanları beyin toxumalarında alüminium, sink kimi metalların varlığını kəşf etdilər. Onlar, bu metalların Alzheimerin səbəbi olub olmadığı ya da xəstəliyin səbəblərindən biri olaraq beyində meydana gəlib meydana gəlmədiyi mövzusu üzərində çalışırlar. Bəzi elm adamları alzheimerin bir virusun səbəb ola biləcəyini düşünürlər. Onlar, Alzheimerli insanların beyin toxumalarında bu günə qədər görünmüş dəyişikliklərin səbəbi ola biləcək virusları araşdırırlar. Alzheimer, ehtimalla tək bir səbəbə bağlı olaraq meydana gəlmir. Hər insan üçün fərqli olan davranışların, bir çox faktora gətirib çıxardığını söyləmək daha uyğun olar. Məsələn genetik faktorlar, xəstəliyin səbəbi olmaq üçün tək başına kafi deyil. Qadın və kişidə xəstəliyin inkişafını anlamaq üçün bir insanın genetik təyin etməsi ilə digər risk faktorları birləşdirilə bilər.
Xəstəliyin Müalicəsi
Təəssüf ki, xəstəliyin səbəbi hələ ola bilmədiyindən, tam düzəlmə ya da "şəfa" təmin edəcək bir müalicə yoxdur.Yenə də, əlamətləri azaldıb, xəstələrin həyat keyfiyyətlərini yüksəldəcək dərmanlar mövcuddur. Buna əlavə olaraq, həm xəstənin, həm də xəstə yaxınının xəstəliyə uyğunlaşma təmin etməsini məqsəd qoyan bir çox dərman xarici metod var. Başlanğıcda əhəmiyyət verilməyən ifadə edilər xəstəliyin diaqnozunu gecikdirə və bu vəziyyət irəli mərhələlərdə xəstənin və ona baxmaqla öhdəçilikli yaxın ətrafının daha böyük bir sosial-iqtisadi yük altına girməsinə səbəb olar.Xəstəliyi yaxşılaşdırmaq mümkün deyil lakin əlamətləri idarə altına alına bilər.Bu səbəblə xəstəliyin müalicəsi və xəstəyə yanaşma, baxım təmin edən bir çox insanın qatqısını tələb edir. Bunlar ailə, ictimai xidmətlər və tibbi dəstəkdir.
Dərman Müalicəsi
İfadə istiqamətli dərmanlar: AH'nın çətinlik verici əlamətlərini (narahatlıq, yuxusuzluq, təcavüzkarlıq, və s.) Azaltmaqda faydalı ola bilən bir sıra dərman vardır. Ancaq, tibbi yoxlama altında verilmədikləri təqdirdə düzəlişlər gözlənilən əlamətləri pisləşdirə bilər.Bunun nəticəsində konfüzyon, inkontinans və s. yeni əlamətlər ortaya çıxa bilər.Alzheimer xəstələrinin Yaxınları, səbirli,anlayışlı və məlumatlı olamalıdırlar.Bu xəstələrin baxımını boynuna götürmək heç şübhəsiz həyatınıza əhəmiyyətli bir yük və məsuliyyət gətirəcək.Unudulmamalıdır ki, bu gün üçün hələ müalicəsi mümkün olmayan bu xəstəlik, zaman içində irəliləyər və xəstəni yavaş yavaş baxıma möhtac hala gətirər və təxminən 10 - 12 il içində xəstənin ölümüylə sona çatar. Bu xəstələrə baxan kəslərdə depressiya inkişaf riski artmışdır. Bu səbəblə bütün duyğuların dostlarla, digər yaxınlarla və həkimlərlə paylaşılması xəstəyə nazirləri rahatlaşdıracaq. Bu kəslərin idman etmələri, musiqi dinləmək və istirahət sevdikləri xəstəyə daha yaxşı baxa bilməyi baxımından imtina edilməzdir.
Yaş
AH üçün ən diqqətə çarpan risk faktoru yaşdır. Yaş irəlilədikcə, AH inkişaf riski də artar. AH nadir olaraq 40 və 50 yaşlarda görüləbilməklə birlikdə, tanı qoyulan xəstələrin böyük bir hissəsi 65 yaş üzərindədir.
Ailədə demans əhvalatı olması;
Işlər, Alzheimer xəstələrinin qohumlarında xəstəlik sıxlığının daha yüksək olduğunu göstərir. Bu müşahidələr, Alzheimer xəstələrinin yaxın qohumlarının, ailəsində Alzheimer xəstəliyi olmayanlara görə daha yüksək risk altında olduğunu ortaya qoymaqdadır.Bununla birlikdə, ailənizə Alzheimer xəstəsi varsa, bu sizin də irəlidə xəstə olacağınız ya da xəstəliyi uşaqlarınıza köçürəcəyəm mənasını verməz.
Varislik
Bəzi ailələrdə xəstəlik, irsi xəstəliklərdə olduğu kimi keçid göstərir. Bu ailələrdə edilən işlər, AH ilə əlaqəli üç xromosom təyin etmişlər.Bunlar 21,14. və 19. xromosomlardır. 21. və 14. xromosomlar, 40lı və 50li yaşlarda başlayan AH ilə əlaqəli müşahidə olunmuşdur; irəli yaşda başlayan (65 yaş üzəri) AH ilə əlaqəli deyil. Qısa bir müddət əvvəl, 19. xromosom üzərində APOE-E4 adlı bir genin irəli yaşda başlayan (65 yaş üzəri) AH ilə əlaqəli olduğu müəyyən olunmuşdur. Bu gen indiki vaxtda bir çox araşdırmaçı tərəfindən AH üçün bir risk faktoru olaraq qəbul edilməkdədir. Bununla birlikdə, bu bir xəstəlik geni deyil, xəstəliyə qarşı həssaslığı artıran bir bucaqlıdır. Bu yenə sahib olan kəslər AH'na tutulmadan sağlam bir həyat sürə bilərlər.
Mübahisəli risk faktorları
Baş zədəsi:
Şiddətli bir baş zədəsi demansa səbəb ola bilməkdədir.Ayrıca davamlı baş zədələmiş qalan boksçu AH'na bənzəyən bir növ demans görülməkdədir.
Ailədə Down sindromu və Parkinson xəstəliyi olması:
Birinci dərəcə qohumunda Down sindromu ya da Parkinson xəstəliyi olanlarda AH riski, olmayanlara görə bəzi işlərdə yüksək tapılmışdır.
Spirt istehlakı;
Alkoqolizm demansa səbəb olmaqdadır,bununla birlikdə araşdırıcılar spirt istehlakının AH ilə əlaqəsiz olduğunu düşünməkdədir.
Ekoloji-peşə faktorlar;
Kimyəvi maddələrin, metalların ya da digər toksik maddələrin AH riskini artırıb artırmadığı araşdırılır.Bu ana qədər, xəstəlik riskini artırdığı müəyyən olunan bir maddə müəyyən olunmamışdır.Alüminium, risk faktoru olaraq aktuallığını qorumaqla birlikdə, sübut edilmiş hər hansı bir məlumat yoxdur.
Axtarırsız;
Alzheimer xəstəliyi hər iki cinsdə bərabər nisbətdə görülməkdədir.
Alzheimer Xəstəliyinin mərhələləri və Müalicəsi nələrdir?
Alzheimer xəstəliyinin 3 mərhələsi müşahidə olunur;
Xəstəlik inkişafında üç fərqli mərhələ gözlənə bilər. Bəzi əlamətlər mərhələləri özgəyken, bir qismi ortaya heç çıxmaya bilər. Mərhələlər arasında uzun illər keçə bilər:
Yüngül və ümumiyyətlə laqeydlik edilən əlamətlər:
A. Yaddaş itkisi (ümumiyyətlə yaxın keçmişdəki hadisələrə bağlı);
B. Zaman disoryantasyonu (günün tarixini xatırlama çətinliyi);
C. Məkan disoryantasyonu (bilinən məkanları tanıma çətinliyi, məsələn evdədir lakin harada olduğunu qarışdıra).
D. Təşəbbüs itkisi.
E. Söz tapma çətinliyi. Bu ilk ifadə səbəbiylə, adam ürkmüş, utanmış ya da kədərli vəziyyətdə ola bilər.
Gündəlik həyat fəaliyyətlərinin sürməsini maneə törədən diqqətə çarpan səviyyədə əlamət və problemlər:
A. Diqqətə çarpan yaddaş problemləri (məs. ailə üzvlərinin adları);
B. Özünə yetərliyin azalması (məs. yuyunma, geyinmə kimi funksiyalarda kömək lazımdır);
C. Ətrafda itmə;
D. Danışıq pozuqluğunda artma;
E. Halüsinasyalar.
Tam asılılıq.Zehni pozuqluqlar diqqətə çarpan fiziki pozuqluqla birlikdədir.
A. Kömək edildiyi halda bəslənmədə çətinlik;
B. Yoldaşları və ailə üzvlərini tanımada çətinlik;
C. Getmə çətinlikləri (xəstə yatağa asılı vəziyyətdə ola bilər);
D. Sidik və ya gaita qaçırma;
E. Diqqətə çarpan səviyyədə davranış pozuqluqları.
/Psixoloq: Gülarə Mahmudova